De Pas in Haarle

(door: Hennie Bouwhuis)

 

Het dorp Haarle is nog wel eens in het nieuws met activiteiten die bij of in De Pas plaats vinden. Om de huidige parkeerplaats van Vereniging Natuurmonumenten  te bereiken rijd je over het erf van De Pas met zijn drie markante gebouwen:

 

de boerderij (1891) waar de koeien- en paardenstal was

De Pas1

het informatiecentrum (1905), waar ooit varkens  werden gemest

De Pas2   De Pas3

de schuur (1932), ook wel de kalverenschuur genaamd.

De Pas6   De Pas7

Mensen uit Haarle hadden wel eens gehoord dat in deze nabijheid ooit een herberg heeft gestaan en daarmee hield de informatie in feite op. Totdat Haarlenaar Andre Bank een openluchtspel schreef met als titel ‘De held van Haarle’. Daarin heeft hij de sfeer proberen weer te geven die er mogelijk was  in en rond herberg ‘De Pas’. Het werd in een weide nabij De Pas  op 14 en 15 juni 2008 opgevoerd met acteurs uit het dorp, enkelen traden toen voor het eerst voor het voetlicht. Andre Bank regisseerde ook het stuk, vroeg de benodigde subsidies aan, terwijl zijn vrouw Dorie zorgde voor de fraaie kostuums. Al met al een prestatie van formaat!

 

Tussen 2013 en nu is Natuurmonumenten bezig de genoemde  gebouwen een andere bestemming te geven, een proces waar ik als vrijwilliger van die organisatie bij betrokken ben. Vanwege het historische karakter van de plek  en de grote onwetendheid over de herberg, ben ik in de geschiedenis van De Pas gaan duiken.

Het was bekend dat er markevergaderingen werden gehouden, maar: wanneer, hoe vaak?  Wanneer is de herberg afgebrand?

Uit de markeboeken van Haarle kon ik afleiden dat de herberg er globaal gezien gestaan heeft tussen 1750 en 1860 (?). In mijn verdere verhaal zal ik verduidelijken hoe ik aan die jaartallen gekomen ben.

Ook het Historische Centrum Overijssel kon de exacte jaartallen niet verstrekken: voor een gebouw uit de 18e eeuw is moeilijk aan te geven wanneer het gebouwd is.

 

De plek

Boven ‘Nieuwe herberg Den Pas’ staat met het grotere rode blokje de plaats van de herberg aangegeven; dat is tegenover het groene vlekje, de plek waar nu boerderij ‘De Pas’ staat. Het hele kleine rode vlakje naast het grotere is mogelijk de ruimte geweest waar koets en paard werden gestald.
Boven ‘Nieuwe herberg Den Pas’ staat met het grotere rode blokje de plaats van de herberg aangegeven; dat is tegenover het groene vlekje, de plek waar nu boerderij ‘De Pas’ staat. Het hele kleine rode vlakje naast het grotere is mogelijk de ruimte geweest waar koets en paard werden gestald.

 

 

 

Markevergaderingen

Omdat de meeste erven en grond in Haarle in het bezit waren van rijke families uit bijv. Deventer, werden de markevergaderingen vaak in het Wijnhuis in Deventer gehouden. In het tweede markeboek (1698 – 1848)  wordt echter op 7 mei 1792  het besluit genomen om de toekomstige vergaderingen te houden op het erve Den Pas in Haarle, te beginnen met de ‘eerste extraordinair vergaderinge in de maand Augustus aanstaande  en den Scriba voor zijn reiskosten en verteringe gedefroijeerd worden’

De Pas9

Omdat ik benieuwd was tot hoe lang op Den Pas is vergaderd door het markebestuur, heb ik de markeboeken erop nagekeken. Heel opvallend is dat na bovengenoemd besluit de daarop volgende vergaderingen toch in Deventer werden gehouden. Pas op 24-09-1795 is sprake van een extraordinaire (buitengewone) vergadering op Den Pas.

Daarbij waren aanwezig: markerichter Scholtus van der Plas Bouwmeester, J.B.Bauer en Hendricua Podt, gecommiteerden en gevolmagtigden van den Burgemeester Otto E. van Hoevel tot Wesevelt en den Burgemeester Fockink, Albert Littelink, Hendrik Hoebert en Gerrit Loeninck.

Een belangrijk punt van de vergadering was het benoemen van een nieuwe schoolmeester waarbij het markebestuur de  25 guldens moest kunnen opbrengen waar de meester volgens richtlijnen van de provincie recht op heeft. Ook moest de marke zorgen dat een kamertje aan de school werd aangetimmerd en een stukje grond beschikbaar stelde voor de verbouw van ‘hofvruchten’.

Bladerend door het tweede markeboek kon ik vaststellen dat er op Den Pas werd vergaderd op: 03-07-1800, 08-11-1802, 29-03-1803, 06-09-1803, 22-05-1804, 19-03-1805, 25-10-1805, 13-06-1808,  de 18e van Hooimaand 1809,den 24e van Hooimaand 1810, op de 29e van de Louwmaand 1811, 27-05-1811, 02-07-1812, 17-11-1812, 27-10-1818.

Vervolgens staan pas vergaderingen vermeld in 1832 en 1834 zonder dat de plaats van vergaderen wordt genoemd. In het markeboek staat op 20 mei 1834 een vergadering vermeld ten huize van kastelein H.Wermink. Ook enkele keren daarna werd in die locatie vergaderd. In de markeboeken staat nergens beschreven wanneer Den Pas is afgebrand. Het feit dat vanaf 1834 regelmatig bij Wermink werd vergaderd is nog niet het bewijs dat de brand rond die tijd plaats vond. Er kunnen ook andere redenen zijn geweest om van vergaderplaats te veranderen.

De Pas10

Op dit kaartje  uit de Kadastrale atlas Overijssel 1832 staan bezittingen van Jan op den Pas. De herberg staat linksonder net niet op deze kaart, het groene omlijnt de bouwgrond, de rode lijnen geven aan waar hakhout was. Duidelijk te zien dat  het kleine kavels in dit erg versnipperde gebied waren.

 

Anno 2016 klinkt de benaming ‘herberg’ grootser dan de accommodatie van De Pas in feite geweest zal zijn. Mogelijk was het een wat royalere boerenwoning waar ook wat gedronken kon worden. De herberg lag wel op een kruispunt van wegen: de weg van Deventer naar Hellendoorn kruiste hier de weg van Raalte naar Rijssen.

De zandweg die nu tussen de huidige gebouwen doorloopt heet nog steeds Oude Deventerweg.

T. de Kempenaer – Van Wullften Palthe schreef in 1967 het boekwerkje ‘De Sprengenberg en zijn omgeving’. Over ‘de Pas’ schreef ze:

Boerderij ‘de Pas’ stond vroeger aan de overkant van de zandweg. Het was toen een herberg. De overlevering vertelt dat Lodewijk Napoleon daar met een convooi overnacht heeft, zijnde op weg naar Twenthe. Die zandweg, een pas tussschen de twee Koningsbelten, liep over de berg naar Rijssen, het zoogenaamd ‘Weverspad’.

Bij de oude schuur naast de herberg werd dan een derde paard voor de postkoets gespannen voor de zware tocht over de mulle zandweg bergop. De herberg stond op een belangrijk punt, een kruispunt van de wegen naar Deventer, Raalte, Hellendoorn en Twenthe. De herberg is echter afgebrand; de twee lindeboomen voor de gevel vertoonen nog steeds de sporen in hun half verbrande stammen. De groote linde achter het huis bleef gespaard en staat er nog steeds.

Vrijwilligers van Vereniging Natuurmonumenten graven rond de genoemde lindes om mogelijke restanten van de herberg te vinden: er is niets noemenswaardigs gevonden! (2015)
Vrijwilligers van Vereniging Natuurmonumenten graven rond de genoemde lindes om mogelijke restanten van de herberg te vinden: er is niets noemenswaardigs gevonden! (2015)

De Pas12

 

Een oude boer Bruggeman had de gave van het ‘veurgezicht’. Hij was als schaapsherder boven in de berg en zag vandaar de herberg ‘De Pas’ branden. Afdalende hoorde hij dat er niets gebeurd was. Echter de volgende dag brandde ‘De Pas’ af. Zijn ‘veurgezicht’ was dus juist geweest. Vermoedelijk was hij de grootvader of overgrootvader van de tegenwoordige Bruggeman (op de Pas). In welk jaar het huis verbrand is, weet ik niet. Het werd aan de overkant van de weg opgebouwd, echter niet meer als herberg,maar als boerderij.

Met het afbranden van de herberg begint bij De Pas een nieuw stuk geschiedenis. Het huidige hoofdgebouw werd in 1891 gebouwd.

Van Wulfften Palthe  kocht in 1898 honderden hectares woeste grond op de Sprengenberg tijdens een verkoop in Raalte. Hij kwam ook in het bezit boerderij ‘De Pas’. Enkele keren kwam er een andere boer te wonen. Van Wulfften Palthe heeft de boerderij  na zijn aankoop omgebouwd van hallenhuis tot krukhuis door er het witte gedeelte dwars voor te bouwen. Op de fraaie groene luiken zien we ronde zandlopers in de kleuren rood en geel, de kleuren van Huis Sprengenberg (Palthetoren).

Arnold Diepman (1867-1950) was bevriend met A.van Wullften Palthe en kon de nieuw gebouwde boerderij De Pas van hem huren. Daar ging Arnold jr. wonen, zijn nog ongetrouwde zus Rika woonde dikwijls bij hem.

Op 24 april 1923 trouwden Arnold Diepman en Tonia Boerkamp in Heino en boerden aanvankelijk op ‘De Pas’. Diepman was afkomstig van het ouderlijk huis aan de Kerkweg in Haarle op de plek waar nu hotel ‘De Haarlerberg’ staat. In 1934 verhuisden Arnold en Antonia naar de Raalterdijk waar ze een eigen boerderij bouwden.

1943: Viering 40-jarig huwelijk A.Diepman en W.Klein Hofmeijer Arnold Diepman sr. was tweemaal gehuwd: eerst met Anna Klomp (1868-1907) en vervolgens met Wilhelmina Klein Hofmeijer ( 1882-1949).
1943: Viering 40-jarig huwelijk A.Diepman en W.Klein Hofmeijer Arnold Diepman sr. was tweemaal gehuwd: eerst met Anna Klomp (1868-1907) en vervolgens met Wilhelmina Klein Hofmeijer ( 1882-1949).

 

Van 1939 tot 1970 woonde het grote gezin van Grade en Johan Bruggeman op De Pas. Dorpsgenoten noemden hen ‘Johan  en Grade van’ Pas’. Veel kinderen speelden heel graag in deze bijzondere omgeving met de uitdagingen van het bos in de buurt.

Met onze huidige eisen aan woningen, kun je nauwelijks geloven dat hier een gezin met tien  kinderen kon wonen.

Bruggeman had grond rond de boerderij, maar ook weilanden en akkers op de Sprengenberg had hij in gebruik, alles was eigendom van N.V. Land-en Bosbouwmaatschappij ‘De Sprengenberg’.

Huwelijk van Johan Bruggeman en Grade Blankenvoort op 9 mei 1939.
Huwelijk van Johan Bruggeman en Grade Blankenvoort op 9 mei 1939.

 

Aan Van Heekweg 2, de zandweg van Haarle naar Holten, stond de boerderij van de familie Arfman die rond 1967 bezig was mee te doen aan de bedrijfssanering. Toen die boerderij afbrandde in 1969, moest een andere woning voor de familie gezocht worden. Het oog viel daarbij op De Pas waar de familie Bruggeman al een tijd wist dat een einde aan huurovereenkomst zou komen. Toen was er opeens te weinig tijd om een passende woning te vinden voor het grote gezin.

Er was weinig keuze, het gezin verhuisde naar Nijverdal.

Boerderij Arfman aan de Van Heekweg
Boerderij Arfman aan de Van Heekweg

Inwoners van Haarle konden jarenlang  zien dat G.Arfman met zijn trekker het gebied inreed en deed dat  in zijn eigen, rustige tempo. Na het overlijden van het echtpaar Arfman, bleven de twee broers Johan en Gerard in de boerderij wonen, die alleen nog een woonfunctie had.

 

Een grote verandering voor De Pas en de Sprengenberg was het jaar 1984. Op het landelijk journaal zagen we ’s avonds op de televisie dat Natuurmonumenten de nieuwe eigenaar was geworden van het landgoed en De Pas. In totaal 2724 hectare natuurgebied  bij Montferland en De Sprengenberg (ongeveer 900 hectare) kwamen  voor f 12.192.000 in handen van de grote natuurorganisatie. Het ministerie van Landbouw betaalde 75 % van genoemd bedrag.

 

Natuurmonumenten heeft in 1994  onder regie van boswachter Herman Veerbeek de varkensschuur omgevormd tot informatiecentrum. De nieuwe parkeerplaats werd op 14 april 1992 geopend in aanwezigheid van de burgemeesters van Hellendoorn en Holten, het prachtige gebied van de Sprengenberg werd steeds vaker bezocht.

Vrijwilligers staan, bijna uitsluitend op zondagen, de bezoekers te woord in het informatiecentrum  en schenken een kop koffie of thee.  Ook worden er kinderactiviteiten georganiseerd en is het startplaats voor excursies.

Gerard Arfman  zorgde ervoor dat het gras netjes gemaaid werd en het erf er prima onderhouden uitzag.

Aan de periode Arfman bij De Pas  is sinds 1 december 2013 een einde gekomen. Natuurmonumenten had enkele jaren daarvoor de pacht opgezegd aan de broers omdat ze 65 jaar werden.

Johan is verhuisd naar Marle, terwijl Gerard naar een nieuw appartement aan de Kerkweg in Haarle is verhuisd.

 

Natuurmonumenten

Nieuwe inrichting De Pas

Vanaf 2013 is Natuurmonumenten bezig om tot een nieuwe invulling van de gebouwen en het terrein te komen. Uitgangspunt daarbij is dat de omgeving gaat functioneren als een gastvrije toegang tot Nationaal Park de Sallandse Heuvelrug  en dat er een vorm van horeca zal komen. Een voorwaarde is dat rond De Pas de hele eigen sfeer bewaard zal blijven.

Belangstellenden konden de nodige info van Natuurmonumenten krijgen om vervolgens een plan in te dienen. Na een selectieprocedure waarbij ook mensen uit Haarle e.o. inspraak hadden, heeft Natuurmonumenten de keuze laten vallen op zorgboerderij ‘De Schurinkshoeve’ uit Haarle.

Karin Hoffman en Jos Kemper hebben behoefte aan meer ruimte en zien goede kansen bij De Pas.

Het ziet ernaar uit dat in 2016 wordt begonnen met de verbouw.

Het huidige infocentrum wordt een dagverblijf voor zorgcliënten,

het witte voorhuis  wordt als woning verhuurd, de ‘delle’ van het hoofdgebouw wordt het horecagedeelte. De vroegere kalverenschuur wordt een combi van ruimte voor bezigheidstherapie  en informatiecentrum Natuurmonumenten.

Verdere plannen voorzien in een mooi terras, uitbreiding van de groentetuin, speelbosje voor kinderen en een dierenweide.

Natuurmonumenten heeft enkele weilanden al omgevormd tot graanakkers waar het graan afgelopen zomer al te bewonderen was.

Bij het uitkomen van deze editie van ‘Reggesproake’ zal al bekend zijn waar de nieuwe parkeerplaats zal komen. Door een goede keuze te maken zullen bezoekers van ‘De Pas’ geen last meer hebben van het autoverkeer en de daarmee gepaard gaande stof op de zandweg.

 

Mijn overzicht begon met gegevens en vragen over de herberg

De Pas. De cirkel is bijna rond, want over niet te lange tijd kunnen bezoekers er weer een stop gaan maken bij een ‘herberg’. Zo zal ‘De Pas’  ook in de toekomst een plek zijn waar veel mensen van  kunnen genieten!